Στα τέλη του 19ου αιώνα μία ομάδα νεαρών οραματιστών αποφασίζει να εκμεταλλευτεί τα πλεονεκτήματα της Λεψίνας, όπως ήταν γνωστή η κοινότητα εκείνη την εποχή και να ιδρύσει εντυπωσιακά και πρωτοπόρα εργοστάσια, συνδέοντας την πορεία της πόλης άρρηκτα με τη βιομηχανική ανάπτυξη.
Βιομηχανική πόλη
Η Ελευσίνα αναδεικνύεται σε επίκεντρο των εμπορικών δρόμων Πελλοπονήσου και Στερεάς Ελλάδας, λιμάνι διεθνούς εμβέλειας και προορισμό χιλιάδων ανθρώπων που αναζητούν καλοπληρωμένες δουλειές στον ανερχόμενο βιομηχανικό τομέα. Το εργατικό κίνημα που αναπτύχθηκε από τη συσπείρωση των βιομηχανικών εργατών έδωσε αιματηρούς αγώνες για τη βελτίωση των συνθηκών εργασίας και σημάδευσε την ιστορία της πόλης. Τα σιωπηλά ερείπια των άλλοτε πολύβουων εργοστασίων παραμένουν μάρτυρες του αστείρευτου δυναμισμού που κρύβει αυτός ο τόπος.
Περιβαλλοντική υποβάθμιση
Η βιομηχανική δραστηριότητα δεκαετιών έχει συμβάλει στην υποβάθμιση του περιβάλλοντος προκαλώντας μια σειρά προβλημάτων μεταξύ των οποίων η ατμοσφαιρική ρύπανση και η ρύπανση των υδάτων. Κεντρικό ρόλο στην εκτεταμένη οικολογική καταστροφή διαδραμάτησε η συγκέντρωση υψηλής όχλησης βιομηχανικών μονάδων (ΠΕΤΡΟΛΑ, Ελληνικά Διυλιστήρια Ασπροπύργου, Χαλυβουργική), η εκβολή των λιμμάτων της Αττικής στον Σαρωνικό κόλπο και τέλος, η διακίνηση, η ναυπηγοεπισκευαστική και ο ελλιμενισμός πλοίων. Μέχρι και σήμερα η πόλη συνιστά έναν από τους σημαντικότερους πόλους βιομηχανικής παραγωγής της χώρας, επαναφέροντας στο προσκήνιο την ανάγκη εντοπισμού βίωσιμων μεθόδων άσκησης της.
Πρόσφατες μετρήσεις έδειξαν πως οι υψηλές συγκεντρώσεις ατμοσφαιρικών ρύπων οφείλονται πρωτίστως στις βιομηχανίες και δευτερευόντως στην κυκλοφορία αυτοκινήτων και την ηχορύπανση, ενώ η διαχρονική εκβολή των βιομηχανικών απόβλητων στη θάλασσα, σε συνδυασμό με την καθίζηση των πετρελαιοειδών έχει ως αποτέλεσμα την επικάλυψη του βυθού από έναν υμένα λαδιών που έχει καταστροφικές συνέπειες στην απορρύπανση του κόλπου της Ελευσίνας και την ανάπτυξη του βιολογικού κύκλου του οικοσυστήματος.
Ο ανίκτυπος στις ζωές των κατοίκων
Ο δυσμενής αντίκτυπος στην ποιότητα ζωής των κατοίκων εντοπίζεται σε πολλά επίπεδα, καθώς καταγράφονται αφενός ιδιαίτερα αυξημένος κίνδυνος εμφάνισης καρκίνων για τους πολίτες λόγω έμμονων οργανικών ρύπων κυρίως των καύσεων που πραγματοποιούν εργοστασιακές μονάδες, φαινόμενα έντονης δυσοσμίας, αφετέρουμ που αποδίδονται στα πετρελαιοειδή.
Βιομηχανικές εγκαταστάσεις καταλαμβάνουν το μεγαλύτερο μέρος της ακτογραμμής του Δήμου Ελευσίνας, ενώ το μεγαλύτερο μέρος της ακτής στην οποία έχουν τελικά πρόσβαση οι πολίτες είναι διαμορφωμένη ως «κάθετο μέτωπο», έτσι ώστε να εντείνεται η δυσκολία πρόσβασης στο παραλιακό μέτωπο και ως εκ τούτου ο αριθμός των παραλιών που να αξιολογούνται ως κατάλληλες για κολύμβηση να είναι μικρός.
Τοπική περιβαλλοντική συνείδηση και διεκδικήσεις
Από την άλλη μεριά η περιβαλλοντική συνείδηση της τοπικής κοινότητας διαμορφώνεται μέσα στο πλαίσιο αυτό και διέρχεται μέσα από τα κοινά βιώματα του πώς είναι να ζεις μια ζωή εκτεθειμένη σε κινδύνους, την εσωτερική ένταση ανάμεσα στην προστασία της υγείας και την εργασία, των διεκδικήσεων για βελτίωση του βιοτικού επιπεδου.
Είναι η πίεση Ελευσίνιων γυναικών και ανδρών που λόγω της έντονης δυσφορίας από τους τόνους σκόνης τσιμέντου που επικάθονταν στα σπίτια, τις αυλές, τα πνευμόνια τους, οδήγησε στην εισαγωγική ηλεκτροστατικών φίλτρων στα φουγάρα του εργοστασίου ΤΙΤΑΝ, από τον τότε τεχνικό διευθυντή του εργοστασίου Ανδρέα Πατρινό.
Σήμερα τοπικές περιβαλλοντικές κινήσεις στρέφουν το βλέμμα τους στον κόλπο της Ελευσίνας και, πέρα από τις περιστασιακού και ενεπαρκούς χαρακτήρα ανελκύσεις επικίνδυνων πλοίων και ναυαγίων, εγείρουν ένα ολιστικό αίτημα εκσυγχρονισμού της διαχείρισης του υδάτινου και θαλάσσιου περιβάλλοντος μέσα από την εγκατάσταση αποχετευτικού δικτύου και συστήματος επεξεργασίας αστικών λυμάτων στο Θριάσιο Πεδίο, την εκπόνηση υδραυλικών και αντιπλημμυρικών έργων ιδιαίτερα μετά τις καταστροφικές πλημμύρες του 2017, την ενοποίηση των λιμενικών εργασιών και μετεγκατάσταση τους έξω από τον αστικό ιστό
Κυρίαρχο συναίσθημα των συμμετεχόντων και συμμετεχουσών είναι το αίσθημα ανήκειν, η αγάπη για την πόλη και η υπερηφάνεια για τον ιδιαίτερο χαρακτήρα και τα σύμβολα του τόπου (το ρολόι του Αρχαιολογικού χώρου, το Παλαιό Ελαιουργείο, την οικεία Μορφόπουλου, τη φεύγουσα κόρη κ.ο.κ.). Ένα από αυτά είναι η θάλασσα, η αγάπη για την οποία διέρχεται μέσα από τη θλίψη και τον θυμό για τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν οι Ελευσίνιοι/ες κατά την πρόσβαση σε αυτήν. Υπερηφάνεια επιπλέον δημιουργεί η ταυτότητα της Ελευσίνας ως πόλης της εργατιάς.
Η βιομηχανία έχει κυρίαρχη παρουσία στις αφηγήσεις για το περιβάλλον προκαλώντας έντονα αρνητικά και θετικά συναισθήματα. Με συμβολική αποκορύφωση τα ΕΛΠΕ, η βιομηχανία συχνά εκλαμβάνεται ως η πηγή του κακού, η απόλυτη άσκηση εξουσίας στις ζωές των κατοίκων και μόνιμη πηγή ρύπανσης και φθοράς του φυσικού και αστικού περιβάλλοντος. Από την άλλη, υπάρχει η κοινή αναγνώριση πως η βιομηχανική δραστηριότητα προσφέρει θέσεις εργασίας, συμβάλλει στην οικονομική επιβίωση και ανάπτυξη του τόπου, ενώ ενισχύει την εργατική ταυτότητα της πόλης.
Η παραμέληση και εγκατάλειψη των ορόσημων της πόλης, εν μέρει αποτελέσμα της αποβιομηχάνισης, προκαλεί αισθήματα θλίψης, θυμού και απογοήτευσης, τα οποία με τη σειρά τους οδηγούν σε επιμέρους περιπτώσεις στην παραίτηση, την απάθεια, τη καθίζηση και τη αδράνεια, αφού «η πόλη αυτή τρώει τα παιδιά της», η αντανάκλαση των οποίων σε ατομικό επίπεδο, συνοδεύεται από αισθήματα ανημπόριας, αποστασιοποίησης και μοναξιάς.
Έντονο είναι το αίσθημα της νοσταλγίας στο λόγο των συμμετεχόντων ατόμων, από νοσταλγία για την παλιά Ελευσίνα, την ησυχία και γαλήνη, το αίσθημα ασφάλειας έως τα χαμένα σύμβολα και τη χαμένη ταυτότητα της πόλης. Το αίσθημα αυτό πέρα από τροχοπέδη για τη συλλογική μετάβαση στο μέλλον, συνιστά μια ατομική αγκύλωση σε προσωπικές αναμνήσεις που εμποδίζουν τη σύνδεση των κατοίκων μεταξύ τους και την σύνθεσή τους σε μία «εδώ και τώρα» συλλογικότητα.
Εκφράζεται τέλος, εξίσου καθαρά, η ανάγκη για σύνδεση με την πόλη και τους συνανθρώπους και η ανάληψη συλλογικής δράσης υπό το πρίσμα κοινών οραμάτων και ανησυχιών για το μέλλον της Ελευσίνας.
Πραγματοποιήθηκαν 2 συνεδρίες για το ζήτημα του περιβάλλοντος, κάθε μία ενέμπλεξε ενεργά 12-15 άτομα, 6 από τους οποίους φορούσαν αισθητήρες μέτρησης βιομετρικών στοιχείων.
Τα βιομετρικά που κατέγραψαν οι ερευνητές ήταν:
- Χτύπος καρδιάς (Heart Rate - HR)
- Γαλβανική αντίδραση δέρματος (Skin Conductance - SC)
- Θερμοκρασία (Temperature - Temp)
Μετά την ανάλυση των συνεδριών κοινωνιοδράματος προέκυψαν 8 διαφορετικοί άξονες, οι οποίοι διερευνούν ένα εύρος συναισθημάτων για το περιβάλλον της πόλης, τη σχέση μεταξύ των πολιτών και της ίδιας της πόλης, τα συναισθήματα σχετικά με τη βιομηχανική δραστηριότητα και τον τρόπο με τον οποίο ο πολίτης απεικονίζεται ως άτομο και ως μέρος μιας συλλογικότητας.
Κάθε άξονας αποτελεί ένα ψηφιακό moodboard που περιλαμβάνει αποτελέσματα της έρευνας σε διάφορες μορφές, και λειτουργεί ως πρωτογενές υλικό για σύγχρονη καλλιτεχνική δημιουργία. 16 καλλιτέχνες κλήθηκαν να δημιουργήσουν από ένα έργο για κάθε άξονα σε κάθε θεματική.
Μπορείτε να δείτε τα έργα εδώ.
Το χρονολόγιο περιλαμβάνει σημαντικές ημερομηνίες και σημαντικά ιστορικά γεγονότα που διαμόρφωσαν το αστικό περιβάλλον και το φυσικό τοπίο της πόλης.
Ιδρύεται από τους αδελφούς Χαριλάου, μέλη της ελληνικής παροικίας στη Ρουμανία, το ομώνυμο Σαπωνοποιείο, που λειτουργεί έως το 1960. Σήμερα είναι γνωστό ως Παλαιό Ελαιουργείο, στεγάζει το μοναδικό ανοιχτό θέατρο της πόλης και χρησιμοποιείται για καλλιτεχνικές δράσεις
Ιδρύεται ένα δεύτερο Σαπωνοποιείο από τους Χατζηηλία - Δοξαρά
Ο χημικός Επαμεινώνδας Χαρίλαος αναλαμβάνει την διοίκηση της οικογενειακής σαπωνοποιίας με συνέταιρο τον Νικόλαο Κανελλόπουλο. Το εργοστάσιο γυρίζει σελίδα και από μικρής κλίμακας μονάδα των 20 εργαζομένων γίνεται μια ακμάζουσα επιχείρηση των 90 ατόμων, παραγωγής 640.000 κιλών σαπουνίου ετησίως, ένα εξαγώγιμο προϊόν προς τις μεσογειακές χώρες
Ο Επαμεινώνδας Χαρίλαος ιδρύει την Οινοποιητική και Οινοπνευματική Εταιρεία Χαρίλαος και ΣIA σε συνεργασία με τον Λέοντα Οικονομίδη. Το εργοστάσιο οικοδομείται στα βορειοδυτικά του Ελαιουργείου-Σαπουνοποιείου
Ιδρύεται στην Ελευσίνα μία από τις μεγαλύτερες και πιο αξιόλογες βαριές βιομηχανικές μονάδες στην Ελλάδα, τη τσιμεντοβιομηχανία «ΤΙΤΑΝ». Οικοδομείται πάνω στα πλεονεκτήματα της πόλης: τη θάλασσα μέσω της οποίας μεταφέρεται η πρώτη ύλη, τους παράκτιους λόφους, ιδανικούς για την εξόρυξη μάργας και τα φθηνά εργατικά χέρια της περιοχής
Η Οινοποιητική και Οινοπνευματική Εταιρεία Χαρίλαος και Σια μετονομάζεται σε Βότρυς. Παρήγαγε οίνο, βερμούτ, κονιάκ και διθειούχο άνθρακα.
Αποτέλεσμα της συγχώνευσης της Εταιρείας Ελληνικού Πυριτιδοποιείου, Χημικών και Βιομηχανικών Προϊόντων και του Καλυκοποιείου των αδελφών Μαλτσινιώτη είναι η δημιουργία της ΠΥΡΚΑΛ. Θα λειτουργήσει έως τις αρχές του 21ου αιώνα επιτελώντας κυρίαρχο ρόλο στην αμυντική θωράκιση της χώρας.
Ιδρύεται ο ΚΡΟΝΟΣ, ευρύτερα γνωστός ως Ανώνυμος Εταιρεία Οινοπνευματοποιίας.
Ο Μενέλαος Σακελλαρίου ιδρύει την πρώτη βιομηχανία βερνικοχρωμάτων στην Ελλάδα με την επωνυμία Χημικό Εργοστάσιο Χρωμάτων και Βερνικιών ΙΡΙΣ Ε.Ε. - Μενέλαος Σακελλαρίου και Σία., που άκμασε τη δεκαετία του 1950. Έκλεισε λίγο πριν το 1970.
Ιδρύεται η «Ελαιουργική – Κεντρική Συνεταιριστική Ένωσις Ελαιοπαραγωγών Ελλάδος». Το πρώτο εργοστάσιο λειτουργεί στις παλιές εγκαταστάσεις του σαπωνοποιείου Χατζημελέτη.
Η Χαλυβουργική Α. Ε μεταφέρεται από την οδό Πειραιώς στην παράκτια ζώνη της Ελευσίνας.
Δημιουργείται ο Κεντρικός Αποχετευτικός Αγωγός της Αθήνας που εκβάλλει τα λύματα του πληθυσμού της Πρωτεύουσας στο Κερατσίνι με αποτέλεσμα το 20% των λυμάτων να περνά στον κλειστό κόλπο της Ελευσίνας, μέσα από τον ανατολικό, στενό και αβαθή, δίαυλο επικοινωνίας των δύο κόλπων.
Το Τιτάν εισάγει, έπειτα από πιέσεις των πολιτών, για πρώτη φορά στην Ελλάδα τα ηλεκτροστατικά φίλτρα για την προστασία του περιβάλλοντος.
Υπογράφεται από την ελληνική κυβέρνηση η σύμβαση κατασκευής του διυλιστηρίου Ασπροπύργου. Ένα χρόνο αργότερα, αρχίζει η κατασκευή των εγκαταστάσεών του, οι οποίες θα εγκαινιαστούν το 1958.
Κλείνει το Ελαιουργείο-Σαπωνοποιείο, και το οικόπεδο περνά στην ιδιοκτησία της Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδος.
Στη δεκαετία του 1960 ιδρύθηκαν μικρές μονάδες, όπως το Παγοποιείο Γαστουνιώτη, η Ε.Β.Π.Α., η ΕΔΟΚ – ΕΤΕΡ, τα Ναυπηγεία Σάββα.
Εγκαινιάζεται η εγκατάσταση της ΠΕΤΡΟΓΚΑΖ.
Επεκτείνεται η μονάδα Τιτάν στην Ελευσίνα.
Ιδρύονται τα ναυπηγεία Ελευσίνας από τον Στρατή Ανδρεάδη.
Ιδρύονται τα Ελληνικά Υαλουργία Ελευσίνας-Owens. Δύο χρόνια αργότερα αρχίζει και η παραγωγή.
Ο Όμιλος Ιωάννη Λάτση εγκαινιάζει το διυλιστήριο της ΠΕΤΡΟΛΑ ΕΛΛΑΣ στην Ελευσίνα με προσωρινή άδεια λειτουργίας.
Η άδεια λειτουργίας της ΠΕΤΡΟΛΑ ΑΕ γίνεται μόνιμη. Πρόκειται για τα σημερινά ΕΛΠΕ που βρίσκονται στην άκρη της πόλης, δίπλα στην ΠΥΡΚΑΛ την οποία αγόρασαν το 2017.
Καταγράφονται τα υψηλότερα επίπεδα ρύπανσης των υδάτων στην ιστορία του κόλπου της Ελευσίνας, κερδίζοντας τον επαίσχυντο τίτλο της πιο ρυπασμένης θάλασσα στη Μεσόγειο λόγω του κεντρικού αποχετευτικού αγωγού της ΑΘήνας, τα βιομηχανικά απόβλητα από βιομηχανίες Λιπασμάτων, Διυλιστηρίων, Μεταλλουργιών, Τσιμεντοβιομηχανιών, Οινοπνευματοποιείων, Βαφείων κ.λ.π., τη ναυπήγηση, επισκευή και διάλυση πλοίων.
Κλείνει το εργοστάσιο ΊΡΙΣ.
Η ποσότητα εμπορευμάτων που διακινείται από και προς το λιμάνι Ελευσίνας, στη βόρεια ακτή του κόλπου, είναι τριπλάσιο από την αντίστοιχη ποσότητα του λιμανιού του Πειραιά.
«Πρωτιά» καταγράφει και πάλι το λιμάνι της Ελευσίνας, φιλοξενώντας το 70% των παροπλισμένων πλοίων ολόκληρης της χώρας.
Σταματά τη λειτουργία του το εργοστάσιο Κρόνος.
Λειτουργεί το Κέντρο Επεξεργασίας Λυμάτων στην Ψυττάλεια (μικρό νησί του Σαρωνικού Κόλπου ανάμεσα στη Σαλαμίνα και τον Πειραιά που είναι γνωστό από τη Ναυμαχία της Σαλαμίνας). Εκεί γίνεται βιολογικός καθαρισμός των λυμάτων της Αττικής, ο οποίος οδηγεί σε μείωση κατά 35% του περιβαλλοντικού αποτυπώματος του Κ.Α.Α. (Κεντρικού Αποχετευτικού Αγωγού), μια προσπάθεια της χώρας να ευθυγραμμιστεί με την κοινοτική οδηγία προστασίας του υδάτινου περιβάλλοντος της χώρας.
Συγχωνεύεται με την ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΠΕΤΡΕΛΑΙΑ Α.Ε., δια απορροφήσεως, η εταιρεία ΠΕΤΡΟΛΑ ΕΛΛΑΣ Α.Ε.Β.Ε, μέσω της οποίας ο Όμιλος αποκτά το διυλιστήριο Ελευσίνας.
Το Τιτάν κλείνει τη μονάδα παραγωγής λευκού τσιμέντου στην Ελευσίνα. Διατηρεί τις λιμενικές εγκαταστάσεις για την εξυπηρέτηση του εργοστασίου του Καμαρίου (Βοιωτία). Εξαγγέλλει τον «Οδικό Χάρτη για την μελλοντική ανάπλαση των εγκαταστάσεων του εργοστασίου στην Ελευσίνα», ο οποίος παραμένει αναξιοποίητος μέχρι και σήμερα.
Κλείνει το διαλυτήριο πλοίων του Μπακόπουλου στο Καλυμπάκι. Δύο χρόνια αργότερα (2016) κλείνει και το διαλυτήριο Σάββα στη Βλύχα.
Κλείνει η ΠΥΡΚΑΛ τερματίζοντας τρεις δεκαετίες υπολειτουργίας. Οι εγκαταστάσεις και το οικόπεδο έκτασης 400 στρεμμάτων αγοράζεται από τα ΕΛΠΕ.
Κλείνει η Χαλυβουργική που απασχολούσε περίπου 600 εργαζόμενους, ενώ κατά την περίοδο ακμή της δηλαδή τη δεκαετία του ‘70 απασχολούσε περισσότερο από το τετραπλάσιο εργατικό δυναμικό.
Τα Ναυπηγεία Ελευσίνας εξαγοράζονται από την αμερικανική ΟΝΕΧ.
413 Ελευσίνιοι/ες, 170 άνδρες και 243 γυναίκες, αξιολογούν την περιβαλλοντική κατάσταση της πόλης.
75%
των συμμετεχόντων αξιολογεί ως ενοχλητική την ποιότητα αέρα.
88.8%
Η θαλάσσια ρύπανση θεωρείται έντονη.
92.5%
περιγράφει τη θαλάσσια ρύπανση ως ενοχλητική.
84.9%
αξιολογεί ως μεγάλο τον αριθμό ναυαγίων στον κόλπο της Ελευσίνας.
2.5%
θεωρεί μικρό τον αριθμό των ναυαγίων.
79.9%
υποστηρίζει πως το φυσικό τοπίο του τόπου έχει αλλοιωθεί.
89.4%
αποστρέφεται τη βιομηχανική χροιά που έχει πάρει το τοπίο της πόλης.
